Гадаад хэлээр ярих нь харилцааны соёл мөн.

Гадаадад  түр зочилж, албан хэргээр хамтран ажиллаж, урт богино хугацаагаар оршин сууж  байхуйд тухайн орныхоо харилцаа, соёлын онцлогт дүйсэн уг, хэллэг, санааг хэрхэн хэрэглэж харилцан яриаг үр дүнтэй болгох  нь төдийлэн хялбар биш байдаг.Иймд америкийн орчинд англи хэлийг харилцааны тухайн тухайн нөхцөл байдалд хэрхэн хэрэглэх талаар өөрийн туулсан бэрхшээл, ажиглалт, нутаг нэгтнийхээ хүүрнэл,хошин яриа зэргээс санаа сэдэж, америк харилцаа гэх үү, соёл гэх үү, ямартаа ч харилцааны шинэ орчинд гадаад хэлний хэрэглэгдэхүүнийг яаж оновчтой, үр дүнтэй хэрэглэх талаар цуврал тэмдэглэл бэлтгэж,  толилуулж байна.

Профессор Пүрэвийн Увш

Харилцааны зан үйл,  хэлний хэрэглэгдэхүүнийг сонгох нь

Бид хэзээ, хаана, яах гэж, юу ярьдаг билээ гэдэг нь өөрөө сонин асуулт л даа.Үүний тулд ганц нэг салангад үг хэллэг цээжлэж, тогтоох биш, тухайн хүмүүс  эх хэл дээрээ хэрхэн харилцдагыг мэдэх нь туйлаас чухал.Энэ нь нийгмийн хэм хэмжээг тохируулж, зохицуулж байдаг гол хөшүүрэг болох иргэдийнх нь харилцаа, биеэ авч явах хэм хэмжээ, зан үйлийн илрэл л хэлээр дамжиж, мэдээлэл солилцох (илгээх, хүлээн авах) үйл ажиллагаа болж байдаг. Энэ л хэм хэмжээ аливаа орны нийгмийн толь байж, иргэдийнхээ сэтгэл зүй, оюун ухаан, зан суртахуунд нөлөөлж, уламжлал, зан заншил, хэм хэмжээ,хэрэглээ, хүсэл, таашаалын илрэл болж байдаг. Англи хэл сурч байгаа хүн бол англиар ярьдаг орны оршин суугчид өөрийн уугуул голомт (privacy,personal)-ийн ойлголт, түүгээр бахархах, бусдаас илүүд тооцох сэтгэл зүйн тэр  давуу чанарыг ойлгохгүйгээр тэр орны соёл, харилцаанд дүйсэн хэл яриа өрнүүлэх бараг боломжгүй. Байлаа ч үр дүн багатай, харилцагч талууд харилцаанаас сэтгэл, оюуны таашаал авч үлддэггүй. Эндээс л америкийн нийгмийн болон хэлний зан үйлийн гол зарчим ялгарч харагдана. Өөрөөр хэлбэл америкчуудын мэндлэх, танилцах, салж явах,магтах, харамсал, эмгэнэл илэрхийлэх, урих, баярлаж талархаснаа илэрхийлэх, уучлалт, өршөөл эрэх, алдаа эндэгдэлээ тайлбарлах зэрэг нь хэл талаасаа хэрэглээний нэгжүүдтэй, соёл талаасаа дагаж сахих хэм хэмжээтэй гэсэн үг. Америкчууд хэт эгэл, энгийн, дээр, дооргүй жигд харилцдаг, гадаадынхныг тэвчээртэй сонсдог гэх мэтийн тэнүүл яриа бас ч тийм биш харагдана. Тэд тухайн газар орондоо мөрддөг зан үйлийн хэм хэмжээг ярих, хийх, харилцах үйлийн аль ч хэсэгт ягштал барихыг хичээнэ. Та яаж харилцаж, хэрхэн тэндэхийн ёс жаягыг мөрдөж байна, тантай тэгж л харилцана. Тогтсон уугуул зан үйл, харлцаанаасаа гажаад таныг гадаад хүн гээд адилхан хэл ярианы ч болов зөрчил гаргаад байхгүй нь лавтай.

Америк харилцаанд тулгарах эхний учрал бол мэдээж бие биедээ хэрхэн хандах, юу гэж авгайлах явдал байна.Америк харилцааг ажиж байхад (албан)  харилцааны явцад манайх шиг хатуу эрэмблэл, зэрэглэл бага байдаг. Ганц,  хоёр харилцаад бие биенээ нэрээр нь дуудаж, хэлцдэг ардчлал сайтай. Mанайхархуу Дарга аа, Багш аа, Эмч ээ гэж цоллох нь бага. Сайндаа л  Mr.,Miss,Mrs гэж ханддаг. Харин энэ  хандах үгийг зөвхөн овгийнх нь өмнө хэрэглэдэг. Өнөөгийн америкийн харилцаанд эдгээрийг барагтай бол хэрэглэхгүй дээ. Зарим тохиолдолд ёж утгатай болчих нь ч бий. Үйлчилгээ, харилцааны явцад танихгүй эрэгтэй хүнд хандах хэрэг гарвал харин Mister биш Sir гэж ханддаг. Sir гэж хандахдаа тухайн хүнийхээ нэр усыг (танихгүй болохоор) хэлдэггүй. Зүгээр л  Sir, could you tell me how I can catch bus to Bloomington гэхэд болно. Харин Mister гэвэл энэ үгийн ард тухайн хүнийхээ овгийг (Mr. John)заавал хэлдгийг мартаж болохгүй. Танихгүй эмэгтэйд хандахаар бол Miss гэдэг үгийг хэрэглэнэ. Ахимаг насны эмэгтэйд залуучууд  Madam ховорхондуу тохиолдолд  Ma'am  гэж хандах нь бий. Дээр хэлсэн Mister гэдэг үгийг хэрэглэдэгтэй адилаар Mrs гэдэг үгийн ард уг хүнийхээ овгийг (энэ эмэгтэй гэрэлсэн байдаг болохоор) заавал хэрэглэнэ. Та нэгэнт нас биед хүрсэн бол  guys,girls, kids зэрэг балчир, энгийн, хээгүй байдлыг илэрхийлэх үгнээс аль болох зайлсийх нь зөв. Манайхан англи хэл сайн мэддэгээ харуулж байна гээд “guys”  гэж хандах нь ялангуяа ахимаг насны хүнд сонсголонтой бус, бүдүүлэг төрхийг санагдуулдаг. Ер нь бол guys гэдэг нь дан залуус ,хөвгүүд ч биш, охид, хөвгүүд холимог байвал бас тэгж хандаж байгаа харагддаг. Олон нийтэд, хүйсийн хувьд холимог бүлэгт Ladies and Gentlemen гэж ханддаг. Харин  boy, girl,woman гэж хандаж болохгүй. Эмэгтэй хүнийг Lady гэж дуудах нь бүдүүлэг хийгээд, ёж утга агуулж болдог. Хүүхдийг бол  dear, honey, sweetie гэж дуудаж, харьцаж болдог. Америк ахуйд хүнд хандаж асуух, хариулт авахдаа эхний үгээ хэр зөв томьёолж илэрхийлсэнээс цаашдын харилцаа үргэлжлэх эсэх шалтгаална.

Англиар асуулт зөв тавих тухайд  америкчууд ихэвчлэн How are you? гэсэн асуултыг хариултыг нь баримжаалахгүйгээр автоматаар тавьдаг гэж хэлж болно. Гадаад хүмүүс энэ асуултанд бүр нэг чинь санаасаа бодитой хариулах гэж оролддог нь монголчуудыг ч тойрдоггүй.Өөрөөр хэлбэл таниар сонин юу байна гэхлээр өөрт тохиолдсон бэрхшээл, золгүй явдал гэр орон, үр хүүхдийнхээ сурлага, амжилтыг нарийвчлан тоочно гэсэн хэрэг биш. Энэ асуулт бол ярианы эхлэл. Хэрэв америкчууд Hello/Hi, How are you? гэж асуухад бид  Fine,and you? OK; pretty well; great; super; fantastic; I'm not complaning мэтээр хариулж болдог. Харин сүүлийн үед хар ярианд нэлээд газар аваад байгаа  I'm good  гэх хариулт бол утгынхувьд ч оновчтой биш, дүрмийн хувьд ч буруу юм.  I'm fine. Fine;  I'm good  хоёрыг харьцуулж үзвэл fine нь нөхцөл байдлыг зааж байхад  good нь тэмдэг нэр юм. I'm good  гэдэг хэлцийг би сайн хүн ш үү гэж ойлгож болохоор. Монгол хэлний зүгээр, хэвийн зэрэг үгнүүдийг англи хэл дээр хэрэглэхдээ  normal гэсэн үг хэрэглээд хэрэггүй, түүний оронд OK, I guess, not bad, Fine гэх үгс хэрэглэхэд л хангалттай.  Англи хэлний  How are you? гэж хэлцийн оронд How are you doing? How are things?  хэрэглэж болох ч сүүлийн How are things?  гэсэн асуулт хүний хувийн хэрэгт дурласан, сонирхсон байдал харуулах болох тул бараг хэрэглэх шаардлагагүй дээ.  Англи ярианд бас What's up/How is life(treating you)/How are you doing/What's new зэрэг эелдэг асуултууд хэрэглэж болдог. Эдгээр асуултанд америк хүн бүр   амьдралд нь бэрхшээл гарсан, ажилгүй болсон, зовлон гуниг тээж яваа ч гэсэн ялгаагүй Fine гэж хариулах бий. Америкчууд амьдралд тохиосон бэрхшээл, ядуу, зүдүү байдлаа хүн бүртэй тэр бүр хуваалцаад байдаггүй, хамгийн ойр дотнын хүндээ Well, I've been having some problems lately, Not so great/hot Pretty bad/lousy гэх мэтээр проблемээ илэрхийлж харагддаг. Америкчуудын тэр бүр хөндөөд байдаггүй сэдэв бол эрүүл мэндийн байдал. Бие нь тааруухан байвал I'm not feeling well/I'm feeling a bit low  гэх буюу санаа сэтгэл нэлээд доогуур байвал I'm feeling rotten I'm in the dumps I'm feeling a bit out of sorts гэх зэргээр хариулах нь бий. Заримдаа шууд I'm sick гэж байдаг.Ер нь америкчууд эрүүл чийрэг, бие, санаа түвшин байгаагаа яриандаа харуулахыг хичээдэг, харилцан ярилцагчаа ч сэтгэл санаа, эрүүл мэндийг нь дэмжиж Keep smiling (сэтгэлээ барь),take care  биеэ гамнаарай ) гэж зоригжуулж байдаг. Хэрэв америк хүн эрүүл мэндийн ноцтой асуудалтай бол тэр талаар нийтэд, ялангуяа  үл таних хүнд зарлаад байдаггүй. I've been having some medical problems гэдгээр хязгаарладаг.

            Хэрэв америк хүн танд итгээд өвчин зовлонгоо ярьвал, та гэрийн болон эмнэлэгийн олон жор,ургамал, эм тариа тоочохын хэрэггүй. Тэгж сэтгэлийг нь туйлдуулаад яахав. Америкчууд итгэсэн хүндээ эрүүл мэндийнхээ нарийн ширийнийг нуудаггүй. Хавдар (cancer) , хортой хавдар (maliignant)байгааг  The doctor thinks I have a malignant tumor/ cancer of the colon гэхчлэн шууд хэлдэг нь ерөөсөө эмч өвчтөнийхөө эцсийн оношийг гэр орноос нь ч асуухгүйгээр шууд хэлэхгүй бол эргээд хэрэгт орох магадлалтай холбоотой. Манайханы эрүүл мэндийн сэдэвт голлодог даралт, зүрх гэдэг ойлголт энд төдийлэн сонирхол татахгүй агаад ялангуяа даралтын талаар ярихдаа чухамхүү blood pressure гэж тодотгох (цаг агаарын даралт гэдэг ойлголт америкад бий) хэрэг гардаг.Зүрхий өөрчлөлтийн талаар ч америкчууд дурдаад байдаггүй. I'm having heart/cardiac problem гэс хийгээд өнгөрнө. Харин нэлээд ноцтой хэмжээний өөрчлөлтийг Iam recovering from a heart attack гэх , эсвэл чимээгүй л өнгөрнө. Эмчилгээ хийлгээд эдгэрээд тэнхэрч байгаа  хүнд  You're looking great/wonderful гэж манжлахад л хангалттай. Тарга хүч нэмсэн, зузаарсан, цонхийсэн гэхчлэн тодотгол тэдэнд огт падлийгүй.

Америкчуудын асуух дуртай нэг асуулт бол зочныхоо америкийн талаарх сэтгэгдэлийг сонсох явдал буюу How do you like America? гэж заавал асуудаг. Уламжлалт гэх үү өнгөц манж хариулт бол мэдээж  It's great/ wonderful/ I like it very muth байна.  I don't really know the country well yet;  There are some thiongs I like and I don't  гэхчлэн үнэлэмж оруулан хариулахад тэд төдийлэн дуртай биш байх бөгөөд таны талаар сөрөг сэтгэгдэл ч төрж магадгүй. Ер ньбол америкчууд мэдэхгүй зүйлээ I don't know/ I can't answer that I'd prefer not to talk about that гэхчлэн шулуухан хэлчих нь бий.
            Дахин учрахуй.  Америкчууд хуучин  танилтайгаа дахин учирч нүүр тулах тохиолдолд   I haven't seen you in/for ages!;Long time no see; I am so plased/ glad/ happy to see you гэж уулга алдах нь ердийн  How are you? гэх хэлцээс арай илүү сэтгэл хөдлөлийн агууламжтай байж болно.  glad (баяртай байна),  delighted (гайхамшигтай), happy (туйлаас баяртай байна)  гэх нь бидэнд нэг л ойлгомж хомс мэт санагдаж болно. Гэхдээ энэ тийм нэг тансаг, албан хэрэглээний илрэл гэмээр. I'llbe happy to come to your party; I'm very happy with this suggestion; What a happy coincidence гэж таны урилганд хариулж байвал түүний сэтгэл нь хөдөлсөнөөсөө илүүтэйүрилгад заавал ирэхэээ илэрхийлж байгаа хэрэг. Хэн нэгэнтэй албан болон хувийн яриа өрнүүлж байхад гуравдагч хүн дөхөж ирвэл нэн даруй түүнийг John (та Johnтой ярилцаж байжээ.) , this is my friend/colleadue Harold Jones гэж танилцуулах нь боловсон ёсонд нийцнэ.Энэ ээлж мэдээж танд тохиовол  Nice/ Pleased to meet you гэж хариулах бөгөөд  тэр хүнтэй өмнө нь уулзаж байсан бол  We've met, Nice to see you again гэж нхариулах бөгөөд  meet гэдэг үгний оронд see гэж хэрэглэх нь өмнө нь уулзаж байснаа сануулж байгаа хэрэг. Mэдээж салж явахдаа  Plased to /meet/ have met you гэж хэлэн толгой дохих буюу гар барина.
                        Утсаар ярихсоёл болон хэрэглээ. Хэн нэгэн рүү утасаар ярих хэрэг гарахад утасыг өөр хүн авч байвал  Hello, may I speak to Mr. ...; Could I please speak to Mr.... гэж асуухад болно. Хэрэв жижүүр, нарийн бичгийн дарга утас авбал  Good morning; Good afternoon гээд байгууллагынхаа нэрийг хэлээд юугаар тус болохоо асуух вий , энэ нь товчловол ердөө  Hello гэж байгаа нь тэр. Таныг хэрэгтэй хүнээ асуухад  He'll be with you in a few minutes гэвэл тэр хүн тун удахгүй хоёр, гурван мөчийн дотор ярина гэж байгаа нь тэр. Ярих гэсэн хүн чинь холбогдоод та өөр ажил давхцаад байвал Please, just give me a few minutes; I'll with you in a few minutes гэж хэлж болох бөгөөд бидний өдөр дутам хэрэглэдэг  just a minute/moment нь нэлээд бүдүүлэгт тооцогддог байна.  Right away нь тун одоохон яг одоо гэсэн ойрын хугацааг заана. Утасаа түр барьж байхыг   Could you hold for/a minute/a few minutes, please гэж хүсэмжлэвэл мэдээж  yes, sure/of course гэж хариулах бөгөөд үнэнхүү хүлээж чадахааргүй бол I'm really pressed for time-do you think it/he will be long ? гэж асууж болох юм.

Үргэлжлэл бий.