Танилсагты – буряад оюутан Амгалан! Буряадай түлөөлэгшэ түрүүшынхиеэ “Монгол бичигэй” үзэсхэлэндэ хабаадаба
Улаанбаатарта үнгэрһэн Монгол бэшэгэй үзэсхэлэндэ Улаан-Үдын оюутан Амгаланай хабаадаһан тухай “Toonto.mn” гэһэн сайт дээрэ уншаад, уулзажа хөөрэлдэбэб.
– Амгалан, танилсая. Өөр тухайгаа хөөрэжэ үгэ.
– Даша абамни уляад угай, Агын Хүһөөшэ нютагай, Соёлма эжымни Хэжэнгын Эдэрмэгэй. Би Хэжэнгэдэ түрэһэмби, жаа байхадам гэртэхимни Улаан-Үдэ зөөһэн. Мүнөө аба эжымни Улаан-Үдын авиазаводто ажаллана. Би хотын 7-дохи дунда һургуули дүүргээд, Буряадай Ехэ һургуулиин Зүүн зүгэй арадуудай хэлэ шудалдаг һалбариин III курсын оюутан болонхойб.
– Хуушан монгол бэшэгээр хэзээнэй һонирхожо эхилээбши?
– Дунда һургуулиингаа 10-дахи ангида һуража байхадаа, нэгэ нүхэртэеэ түрэлэйнь гэртэ ошоод, тэрэ айлайда түрүүшынхиеэ монголоор бэшэһэн ном хараад, ехэл гайхаһан байнаб. Тэрэм Лувсанжавай “Монгол хэлэнэй хадамал толи” гэжэ ном байгаа. Би тэрэ үедэ түүхээр һонирхожо эхилэнхэй байгааб: улас түрын, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай, Япон ороной, Монгол уласай гээд. Би тэрэ ном соо абынгаа, эжынгээ, өөрынгөө нэрэнүүдые нэн түрүүн оложо хараад, монголоор иигээд бэшэдэг юм ха юм гэжэ ехэ гайхааб. Дэбтэр соогоо энэ гурбан үгэ дууряажа бэшэжэ абаад, аба эжыдээ абаашажа харуулааб. Тэрэл гэһэнһээ хойшо монгол бэшэг, урлаг соёлоор ехэтэ һонирхожо эхилээб, номудые бэдэржэ уншадаг болооб.
– Улаан-Үдын юрын ород һургуулида һуража байһан үхибүүн байгаад, яагаад монгол бэшэгтэ һуража эхилһэн болонобши? Аба, эжыш хууша монголые мэдэхэ байгаа гү?
– Үгы. Би нэн түрүүн, өөрөө ехээр гайхаһандаа, Интернет соо мэдээсэлнүүдые бэдэржэ захалааб. Энэ, нээрээ, ухаангүй һонин даа — хэды зуун жэлэй саанаһаа маанадта хүрэжэ ерэһэн элинсэгүүдэмнай бодомол бэшэг!
Интернет соо монгол бэшэг тухай хэды юумэ оложо, һонирхожо уншааб, урашуулай бэшэжэ бүтээһэн гоё-гоё зурагуудые хараад, заатагүй уншажа, бэшэжэ һураха хүсэл түрэһэн байна. Минии эгээн түрүүн оложо бэшэһэн юумэмни гэхэдэ – Үбэр-Монголой газарай зураг дээрэ нютагуудайнь нэрэнүүдэй монголоор бшээтэй байхада, һажаагад бэшэжэ эхилээб: Шэлын гол, Ордос, Хүлэн-Буйр гэжэ байгаад лэ.
– Тиихэдээ өөрөө интернет сооһоо сагаан толгой болон бусад материалнуудые оложо, һуража эхилһэн болонош. Энэ гайхалтай, юуб гэбэл, би монгол бэшэгтэ һураха һанаатай гэртээ обоо номуудые суглуулаад, хүшэ хүрэнгүй байнаб. Энэ 2-3 жэл соо монголдоо нилээд бэрхэ болоод байнаш.
– Тэрэ гэһэнһээ хойшо 3 жэл болоо. Гурбан жэлэй хоёройнь туршада биирээр бэшэжэ байнаб. Биирэ гээшые түрүүн мэдэхэгүй байгааб. Түмэр үзэгөөр һайнаар бэшэдэг болооб, бэшэлгэеэ нилээд һорижо, биирээр бэшэжэ захалааб. Тэрэ үнөөхи айлайнгаа толииень эрижэ абааб. Һургуулияа дүүргээд, Буряад Улсын Ехэ һургуулиин оюутан боложо, Жаргал багшатай танилсааб, одоол монгол бэшэгээ һураха номтой, дэбтэртэй болооб. Мүнөө Ехэ һургуулида монгол, хитад хэлэнүүдые үзэжэ байнаб. Түбэд, манжа хэлэ нэгэ жаа мэдэхэб.
– Монгол бэшэг мэдэдэг болоходоо, шинии ажамидарал хубилаа гү? Юун ондоо болооб?
– Би нэн түрүүн элинсэг хулисагуудтаа дүтэ болооб, зүб зам шэлээб гэжэ өөрөө һананаб. Мүнөө буряад залуушуулай ухаан солонгос, японой соёлой нүлөөндэ ехээр хүртөөд байна. Монгол бэшэгтэ һурахада, би эхэ хэлэеэ һайн мэдэхэ болооб, мүнөө гэр бүлэдөө эжы, абаяа буряадаар хөөрэлдэе гэжэ байдагби. Тэдэнэр яряанай буряад хэлэтэй, тиигээд мүнөөнэй оршон үеын буряадуудтал адли, ород үгэнүүдые олоор оруулжа хөөрэлдэдэг. Би тиихэдэнь тэдэнээ сэбэр буряадаар хөөрэлдэе гэдэгби, ород үгэ оруулангүй, жэнхэни буряад үгэнүүдые хөөрэлдөөндөө оруулжа байгаад, жэшээнь, хартаабхые – түмһэн, яблокые алим гэгты гэдэгби.
– Сүлөө сагтаа юу хэдэг, ямар юумээр һонирходогбши?
– Буряад хубсаһаар һонирходогби, буряад дэгэлтэйб. Үнгэрһэн үбэл шэгэбшэтэй малгай үмдөөд ябааб, юудэн малгай үмдэхэ дуратайб. Зүблэлтэ засагай үедэ оёһон дэгэлнүүдые харахада ехэ энеэдэтэй байдаг: үхэр саарһаар (картон, барг.) хэһэн малгайнууд, хамсыень хайшалжа оёһон дэгэлнүүд. Би буряад арадай дуунуудые шагнаха дуратайб, мүнөөнэй буряад дуунуудай удхань намда һонигүй байдаг. “Мир-Бурятия” гэжэ ТВ-каналаар монгол, буряад дуушадые шагнадагби, илангаяа Үбэр-Монголой Буян, Бүринбаяр, Урна, Энгимаа гэгшэдтэ дуратайб. Гэртээ өөрөө үдэр бүхэндэ морин хуур татажа байдагби, нэгэ жэл хэшээл абаа һэм. Монгол бэшэг намда монгол арадай соёл, түүхэ нээжэ үгөө – бүхы буряад, монгол юумээр һонирхожо захалһан байнаб. Үшөө нэгэ минии дуратай юумэн гэхэдэ, XX зуун жэлэй 60-80 онуудай гэрэл зурагуудые суглуулдагби – Япон, Америкэ, Зүблэлтэ ороной түүхэтэ фотозурагуудые хаража байхада хэды һонин бэ даа.
– Монголдо жэл бүри хабарай үдэрнүүдтэ, 4-дугаар һарын һүүлээр, 5-дугаар һарын эхеэр үнгэржэ байдаг Монгол соёлой үзэг бэшэгэй уран бүтээлэй үзэсхэлэндэ шамайе амжалтатай хабаадаад бусаа гэжэ дуулаабди.
– Би фэйсбук соо тэрэ үзэсхэлэнэй зохёон байгуулагшадай нэгэн – Ганбаатар гэдэг хүнтэй танилсаад, өөрынгөө биирээр бэшэһэн юумэ харуулһан байгааб. Тиигээд Ганбаатар аха минии һургуулиин захиралда урилга ябуулжа, тиигэжэ тэрэ үзэсхэлэндэ хабаадаха золтой байгааб. Уран бэшэгээр һонирходог бүхы монголшууд – уран бүтээлшэд, хүүгэд болон залуушуул энэ уламжалалта үзэсхэлэниие ехэтэ хүлеэжэ байдаг юм байна. Зохёон байгуулагшнь “Соёл бичиг” компани. Һонин юумэниинь гэхэдэ, манай Буряад оронһоо бил анха удаа ошоһон хүн энэ үзэсхэлэндэ оролсоһон болоноб. Минии хоёр жэлэй саана бэшэһэн “Тэнгэри” гэжэ үгэ үзэсхэлэндэ табигдаа.
– Шимнай тиихэдээ буряад, ород, монгол, англи хэлэтэйш. Түбэд, манжа, хитад хэлэнүүдые үзэжэ байнаш.
– Түбэд, манжа хэлэнүүдые өөрөө һонирхоод үзэжэ эхилээб. Англи хэлэмни тиимэ һайн бэшэ, тиибэшье эрдэмтэдэй бэшэһэн хүдэлмэринүүдые уншаха шадалтайб.
– Ямар номуудые буряадаар уншаад байнабши?
– Һургуулидаа би буряад хэлэ үзөөгүйб, буряад номш уншаагүйб. Энэл һүүлшын 3 жэл соо Батажабайн “Төөригдэһэн хуби заяа” уншааб, Абай Гэсэрые, буряадай түүхэ бэшэгүүдые монголоорнь уншааб, Намсарайн Хусын олон зохёол, Жамсаранай Сэбээнэй бэшэһэн “Мэньелтын Мэргэн” гэжэ үльгэр уншааб, тиихэдэ “Монголой нюуса тобшо”. Баруун буряадуудай түүхэ, үльгэрнүүдээр ехэ һонирходогби – яажа тэдэнэр ажамидардаг, газараа хамгаалжа тулалдадаг байгааб гэхэһээ эхилээд лэ тэрэ үльгэрнүүд сооһоо хуу гараад ерэнэл даа. “Айдуурай мэргэн” үльгэр, “Джангар” эпосые хальмаг хэлэн дээрэ уншааб. Мүнөө ехэнхидээ эрдэм шэнжэлгын номуудые уншажа байнаб.
– Хэлэ үзэхэеэ һанаһан зондо юун гэхэ байнабши?
– Хэлэ мэдэхэдээ ёһотой сүлөөтэй хүн болонош. Залуу байхадаа хэлэ үзэхэ хэрэгтэй гэжэ һнанаб. Би буряад аялганууд тухай эрдэм шэнжэлгын нилээд олон ном уншааб, буряад хэлэ үзэхын түлөө бүхы буряад диалектнуудай үгэнүүдые нэгэ толи соо суглуулха хэрэгтэй гэжэ бодоноб. Тиимэ ажал намда ехэ һонин байна.
Зай, Амгалан, шамда амжалтануудые хүсөөд, үльгэр домогуудаар һонирходог, буряад-монгол хэлэеэ шудалжа байһан шамдаа Санджэ-Сурэн Раднаевагай сартуул хэлэн дээрээ хэблэһэн “Хатан эжы Зэдэмнай” гэһэн ном бэлэг болгон баринаб
.
.
No comments:
Post a Comment